Kirlilik, Temizleme ve Temizleme Maddesi Kavramı

KBRN savunması bağlamında kirlilik/kirlenme (contamination) radyoaktif maddelerin, kimyasal ve biyolojik harp maddelerinin personelde, nesnelerde, arazide ve yapılarda birikmesi, içine alınması/emilmesi ve yüzeylerinde tutunmasıdır. Temizleme (decontamination) ise, personel, nesne, arazi ve yapılardaki bu KBRN kirliliğinin emilerek, yok edilerek, nötralize edilerek zararsız hale getirilmesi, kimyasal/biyolojik harp maddelerinin ortadan kaldırılması veya radyoaktif maddelerin ortamdan uzaklaştırılması işlemidir. Kimyasal, biyolojik ve radyoaktif kirlenmeden oluşan zehirliliği hapsetmek, uzaklaştırmak, ortadan kaldırmak, nötralize etmek veya etkisini en aza indirmek için kullanılan maddeler de temizleme maddesidir. 

Temizlemenin amacı meydana gelen kirliliği zararsız seviyeye indirmektir. KBRN kirliliği personele, teçhizata, malzemeye, araca, araziye ve tesislere bulaştığında mümkün olan en kısa sürede temizleme yapılarak kirlilikten kurtulmak gerekir. Çünkü, sinir gazları gibi bazı kirlilik türlerinin zehirliliği o kadar yüksektir ki hemen temizlenmezse kişiyi öldürebilir. Koruyucu teçhizatın yetenekleri de sınırlıdır. Koruyucu elbise sıvı kimyasal harp maddesi ile kirlendiği zaman azami 24 saat koruma sağladığından, bu süre dolmadan teçhizat değişimi yapılarak kirliliğin teçhizat içine sızması önlenmeli ve tekrar kullanım için teçhizatın temizlenmesi sağlanmalıdır. Eğer teçhizat tek kullanımlık ise atık yönetimine uygun şekilde imhası sağlanmalıdır.

KBRN kirliliği katı, sıvı, buhar ve gaz halde bulunabilir. Katı haldeki kirlilik genelde pudra gibi toz halindedir. Sıvı haldeki kirlilik; sis, buhar veya yağmur damlacıkları şeklinde, hatta şurup ve jöle gibi daha kıvamlı bile olabilir. İnsan hapşırdığı zaman ortama yayılan damlacık şeklindeki tükürük gibi ağız ve burundaki sıvılar, bu kirlilik tipine bir örnek teşkil eder. Gaz halindeki kirlilik ise doğalgaz ve tüpgazın sızıntısı gibidir.

Katı ve sıvı haldeki kirlilik temas yoluyla bir yerden başka bir yere kolayca taşınabilir. Kirli bir yüzeye temas eden herşey hareket ettikçe kirliliği başka yüzeylere ve ortamlara taşıyacaktır. Örneğin yolda sıvı haldeki bir kirliliğin üstüne ayakkabısı ile temas eden bir kimse, yürüdükçe bu kirliliği birçok başka yüzeylere, hatta evinin içine taşıyacak ve kirlenmiş alanı büyüterek yayılmasını sağlayacaktır. Sıvı haldeki kimyasal maddelerin hem sıvı hem de buhar tehlikesi vardır, çünkü gözenekli yüzeyler tarafından emilen madde buharlaşma sonucu ortama gaz ve buhar tehlikesini yayar. Nükleer patlama veya radyolojik bir kaza sonucu radyoaktif hale gelen parçacıklar atmosferik koşullar ve temas yoluyla taşınarak kirliliğin yayılmasına sebep olurlar. Biyolojik kirlilik ise hasta insan, hayvan ve eklembacaklılar yoluyla da başka canlılara bulaştırılabilir.

Kirlenmenin Kalıcılığı

Birkaç dakika süren tehlikeler kalıcı olmayan, 10 dakika ve daha fazla süren tehlikler ise kalıcı olan kirlenmeye sebep olurlar. Kalıcı olmayan kirlenme birkaç dakika içerisinde etkisini yitireceğinden çoğunlukla temizlemeye ihtiyaç duyulmaz, ancak cilt üzerindeki kirlenme kalıcı olup olmadığına bakılmaksızın derhal temizlenmelidir. Kimyasal kirlilikteki kalıcılık, kirlenmenin tipine, yoğunluğuna, miktarına, hava şartlarına (sıcaklık, rüzgar, güneş ışığı, nem ve yağmur), kirlenmiş yüzeyin bileşimine, arazi ve toprağın türüne göre değişiklik gösterir. Gaz halindeki kimyasal harp maddelerinin bir kısmı açık arazide çabuk dağılırken bir kısmının buharları havadan yere inerek yüzeyleri kaplayabilirler.

Biyolojik kirlenmenin kalıcığı ise güneş ışığına, sıcaklığa ve neme göre şekillenir. Tüm mikroorganizmalar suya ihtiyaç gösterdiklerinden kuru ortamlarda yaşayamazlar. Hayatta kalmaları için ideal nem oranı %20-80 arasındadır. Mikroorganizmalar sıcaklık değişimlerine de hassas olup, +5°C ısı ideal yaşam ısısıdır, bununla birlikte çoğu oda sıcaklığını sever. Sıcaklık arttıkça mikroorganizmaların ölüm oranları da artar. Ayrıca, güneşin ultraviyole ışınları birçok mikroorganizmanın ortalama 8 saat içinde yaşamlarının sonlanmasına neden olur. Birçok hastalığın yazın ve sıcak aylarda etkisini yitirmesi bu yüzdendir.

Radyolojik kirlenmenin kalıcılığı ise zamana bağlı olup, hava ve arazi şartlarından etkilenmez. Radyasyon bir enerjidir ve bu enerji tükenene kadar devam eder. Radyasyon durdurulamaz ve önlenemez, ancak etkisi çeşitli zırhlama teknikleri ile azaltılabilir.

Temizleme Prensipleri

Harekat esnasında KBRN kirliliğine maruz kalındığında, temizleme faaliyetleri planlanırken; vazife, zaman, personel, teçhizat ve malzeme durumu ile harekata devam edebilme kabiliyeti göz önünde bulundurulur. Bunlarla birlikte temizlemenin dört prensibi; mümkün olduğunca çabuk, sadece gerekli olanı, mümkün olduğu kadar ileride ve öncelik sırasına göre temizleme yapılması ilkeleri kullanılarak temizlemenin zamanı, yeri, çeşidi ve nasıl yapılacağı tespit edilir.

Mümkün Olduğu Kadar Çabuk Temizle!

Zaman en önemli kriterdir ve ilk ele alınması gereken prensiptir. Teçhizatın koruyuculuğu sınırlı süreli olduğundan personel zayiatı ve zarar meydana gelmeden, ayrıca koruyucu teçhizat ile hareket kabiliyeti epey kısıtlandığından ve muharebe gücü zamanla iyice azaldığından mümkün olduğunca kısa süre içerisinde temizlemenin icrası gereklidir.

Sadece Gerekli Olanları Temizle!

Kaynaklar her zaman olduğu gibi kısıtlıdır ve çok değerlidir. İsraf edilmemesi gerekir. Temizleme faaliyeti de epey bir zaman, insan gücü, fazla miktarlarda su ve temizleme maddesine ihtiyaç gösterdiğinden çok kıymetlidir, bu yüzden her şeyi temizlemeye çalışarak israfa neden olunmamalıdır. Beka kapsamında olanlar ve sadece görevin devamını sağlayacak olanlar temizlenmelidir.

Mümkün Olduğu Kadar İleride Temizle (Yayılmayı Sınırla) !

Temizlemenin, kirli bölgenin sınırına yakın, rüzgaraltı tehlikesinin olmadığı temiz bir alanda yapılması ideal olandır. Böylece maruz kalınan kirlilik harekat alanından başka alanlara taşınmamış olur. Ancak, gerekli suyun, temizleme maddesinin ve ihtiyaç duyulan ilave teçhizat ve malzemenin emniyetli bir şekilde ileriye götürülmesi gerekecektir. Bu husus sağlandığı takdirde, temizleme mümkün olan ileri bölgede erkenden yapılır ve kirlenmenin daha başka alanlara yayılması sınırlandırılmış olur.

Öncelik Sırasına Göre Temizle!

Öncelikle kullanılması zorunlu olanlar ile önemli olan teçhizat ve malzeme temizlenmelidir. Eldeki mevcut zaman, su ve temizleme maddesi miktarına göre bir sıralama yapılarak temizleme faaliyeti icra edilir. Temizlenmesi gerekmeyenler için de atık yönetimi uygulamaya konur.Zaman ve kaynaklar yeterli ise ve harekatın durumu da elveriyorsa temizleme mümkün olan en üst düzeyde icra edilebilir.

Temizleme Çeşitleri

Muharebe sahasında temizleme üç farklı şekilde; acil, hazırlıksız ve hazırlıklı temizleme olarak icra edilebilir. Personelin kendi başına yaptığı acil temizlemenin amacı, üzerine sinen kirlilikten bir an önce kurtularak zarar görmemek ve yayılmasını engellemektir. Bu temizleme ferdi olarak ve emir beklemeden yapılır. Cilt ve teçhizat üzerindeki her türlü kirlilik Temizleme Tozu kullanılarak temizlenir. Kirli olan deriye veya teçhizata temizleme tozu dökülür, tozun sıvı kirliliği emmesi beklenir, toz kısa sürede sıvı kirliliği içine hapsedecektir, sonra toz fırça veya bez yardımıyla deriden uzaklaştırılarak temizleme gerçekleştirilir. Temizleme tozu yoksa veya yetersizse su ve sabun kullanılır. Ciltteki kimyasal kirlilik bir kumaş parçasına veya kuru temiz bir toprağa emdirilir, suyla durulama yapılır ve müteakiben sabunla yıkanır. Emdirmek, ovalamaktan daha iyidir, çünkü kirlenmenin yayılmasını sınırlar. Teçhizatın temizliği ise silinerek veya portatif temizleme cihazı ile de yapılabilir. Portatif temizleme cihazının içinde, temizleme maddesi veya sabun/deterjan ve su ile uygun karışım hazırlandıktan sonra, teçhizatın/malzemenin üzerine püskürtülerek temizleme icra edilir.

Muharebe harekatı devam ederken birlik KBRN taarruzuna maruz kaldığında, komutan durum değerlendirmesi sonucu KBRN Koruyucu Teçhizatı, Görevin Gerektirdiği Koruyucu Durum (GGKD) teçhizatı, kuşanılmış olarak belli bir süre harekata devam etmek zorunluluğu meydana gelebilir. Ancak, GGKD teçhizatının koruma yeteneği sınırlı olduğundan harekat devam ederken uygun bir fırsat anında temizleme icra edilmelidir. Böyle bir durumda icra edilen temizleme çeşidi hazırlıksız temizlemedir. Hazırlıksız temizlemenin amacı; harekatı idame ettirmek, kirlilik tehlikesini azaltmak, kirliliğin yayılmasını sınırlandırmak ve GGKD teçhizatının giyilme süresini en aza indirerek muharebe etkinliğini korumaktır. Bu temizleme birlik olarak, personelin GGKD teçhizatını değiştirmesi ve kullanılan her türlü zırhlı veya zırhsız araçların baştan aşağı yıkanması suretiyle gerçekleştirilir.

Hazırlıklı temizlemede ise birliğin personeli, teçhizatı, malzemesi ve her türlü zırhlı/zırhsız aracı ayrıntılı olarak KBRN Savunma Birliği ile birlikte temizlenir. Amaç, KBRN kirliliğine maruz kalan birliğin GGKD teçhizatı kuşanması ihtiyacını ortadan kaldırmak, kirli olanları temizlemek, temizlenemeyen teçhizatı yenisiyle değiştirmek, kirliliği ihmal edilebilir risk seviyesine düşürmek ve personeli hem fizyolojik hem de psikolojik olarak rahatlatmaktır. Bunu sağlamak için KBRN Savunma Birliği detaylı personel temizliği ve detaylı araç temizliği istasyonlarını tesis eder. Personel birinci istasyondan kirli olarak girer ve sonuncu istasyondan tüm vücut temizliği yapılmış (yıkanmış), kullandığı her türlü şahsi teçhizatı (silah dahil) temizlenmiş veya yenisiyle değiştirilmiş olarak tertemiz bir şekilde, müteakip muharebeye hazır olarak çıkar. Zırhlı ve zırhsız araçlar da detaylı araç temizliği istasyonlarından (Ön yıkama, Temizleme Maddesi Uygulaması, Bekleme/İç Temizlik, Durulama ve Kontrol İstasyonları) sırasıyla geçerek temizlenir. Hava araçları için de benzer şekilde temizlik icra edilir. İhtiyaç duyulması halinde KBRN Savunma Birliği tarafından arazi temizliği de yapılır.

Temizleme Maddeleri

Yapı olarak birbirlerinden çok farklı formda; sıvı, gaz, toz, jel, aerosol, buhar ve sis halde bulunabilirler. Bununla birlikte yaygın olarak bulunan ve kullanılanlar su bazlı temizleme maddeleridir. Su bazlı sistemlerde aktif bileşen genellikle hipoklorit veya hidrojen peroksittir. İlk olarak standartlaştırılan KBRN temizleme maddesi Sıcak İklim Kireç Kaymağı (STB)’da kalsiyum hipoklorit ve kalsiyum oksit ihtiva ediyordu. KBRN temizliği yapmak maksadıyla üretilen maddeler ile sabun ve deterjanlar Standart Temizleme Maddeleri olarak ifade edilir. Sabun ve deterjanlar hariç, ülkemizdeki standart temizleme maddelerinin çoğunluğu yurt dışı kaynaklı olup, ticari olarak satılmaktadır. Yerli olarak üretilen çok az KBRN temizleme maddesi mevcut olup, bunlar da yurt dışı patentlidir, asıl etken madde yurt dışından getirilerek veya patentin bedeli ödenerek yurt içinde üretim yapılmaktadır. Standart temizleme maddelerindeki bu yurt dışına olan bağımlılığı gidermek üzere hem kamu sektöründe hem de özel sektörde yürütülen bazı çalışmalar olmakla birlikte, henüz istenen sonuca ulaşılamamıştır. TSK ile AFAD başta olmak üzere belediyeler ve itfaiyeler gibi teşkilatların da ihtiyacını karşılayacak, hem muharebe de hem de endüstriyel kazalarda da kullanılacak yerli ve milli bir KBRN temizleme maddesi üretilmesine ihtiyaç vardır.

KBRN temizleme maddesi üretimindeki nihai hedef, bütün kirlilik tiplerini tüm kirli yüzeylerden (personel, teçhizat/malzeme, çevre/arazi, araç, bina vb.) temizleyecek, canlılar ile çevreye zarar vermeyecek tek bir tip KBRN temizleme maddesi üretmektir. Ancak, şu anda böyle bir madde mevcut değildir ve yakın zamanda da bu hedefe ulaşılması pek mümkün görülmediğinden, en azından yurt içindeki ihtiyacı karşılayacak ve bağımlılığı azaltacak tek bir tip madde yerine farklı tipteki kirlenmeler için ayrı ayrı maddelerin üretilerek, nihai hedef için çalışmaların devam ettirilmesi en uygun çözüm olarak değerlendirilmelidir. Önce mevcut ihtiyacı yerli ve milli olarak karşılayarak, bağımlılıktan kurtulmak, sonra en mükemmeline ulaşmak için çalışmalara devam etmek en uygun hareket tarzıdır.

Sabun ve deterjanlar suyun ıslatma gücünü artırarak kirin çözülmesine yardımcı olur ve yüzeylerdeki kirliliğin fiziksel olarak uzaklaştırılmasını sağlarlar. Tüm kirlilik tipleri ve yüzeyler için kullanılabilir, ancak temizleme yetenekleri sınırlıdır. Temizleme maddesi kullanımındaki prensip; varsa önce KBRN temizleme maddesini kullanılır, yoksa sıcak sabunlu su kullanılır, ısıtma imkanı yoksa sabunlu su ve sabun da yoksa sadece su kullanılır. Kabaca 1kg sabun tozu veya kalıp sabun (2-2,5 cm büyüklüklerde kesilmiş) 25 litre sıcak su içerisinde eritilerek bir karışım hazırlanır. Bu karışım ile kirli yüzeyler fırçalama, silme, içine daldırma vb tekniklerle temizlenir. Yoğun kirlenmeler için karışımdaki sabun miktarı (1kg sabun 10lt su gibi) artırılabilir. Derideki biyolojik harp maddelerinin çoğu su ve sabun ile yıkanarak temizlik sağlanır. Böylece sık sık yıkanarak enfeksiyon ve hastalık ihtimali azaltlıır. Su ve sabundaki püf nokta, kirlenmenin yüzeyden fiziksel olarak uzaklaştırılması olduğundan, yıkanma sonucu meydana gelen atık sular kirlidir ve atık yönetimine göre hareket edilmesini gerektirir. Kirli sular bir yerde toplanır, üzeri kireç veya toprak ile kapatılır ve kirliliği belirten uygun levhalarla işaretlenir.

Standart temizleme maddelerinin yanında, farklı amaçlar için üretilmiş ve çok çeşitli alanlarda, hem sanayiide hem de evlerde günlük olarak da kullanılabilen birçok temizleyici vardır ve bunlara da standart olmayan temizleme maddeleri denir. Potasyum permanganat ve nitrik asit gibi yakıcı (okside edici) maddeler, klor, çamaşır suyu (Sodyum Hipoklorit), iyotlu su temizleme tableti, Kalsiyum Hipoklorit (HTH - yüksek vasıflı kireç kaymağı), Sodyum Hidroksit (kostik soda), Sodyum Karbonat (yıkama sodası, soda külü, soda tuzu, çamaşır sodası) ve aseton standart olmayan temizleme maddeleri arasındadır. Klor mutfak malzemeleri ile sebze ve meyvelerin temizlenmesinde kullanılır. Çamaşır suyu, biyolojik harp maddeleri ile yakıcı ve kalıcı kimyasal harp maddelerine karşı etkilidir. Standart olmayan temizleyicilerin çoğunun cilde ve gözlere yakıcı, tahriş edici özelliği olduğundan ve bazı harp maddeleri ile temasta zehirli yan ürünler oluşturduğundan mutlaka koruyucu teçhizat kuşanılarak kullanma talimatına göre hareket edilmelidir.

Doğal Temizleyiciler

Eski zamanlarda herşeyin dört elementten; su, toprak, ateş ve havadan meydana geldiğine inanılırdı. Bu dört element düşüncesi uzun yıllar, bilimin, felsefenin ve tıbbın mihenk taşını oluşturmuştur. KBRN temizlemesinde de bu dört element kaynakların eksikliğinde oldukça fayda sağlayabilir. Su, toprak, ateş, havalandırma ve zamana bırakma aynı zamanda doğal bir temizleyici vazifesi görür. Ayrıca, KBRN tehlikelerinin etkilerini azaltmak için mevcut hava koşullarından da yararlanılabilir. Örneğin çok soğuk havalarda sıvı kirlilik donacağından herhangi bir buhar tehlikesi olmayacak, ancak temizleme faaliyetinin icrası da zor olacaktır. Aşırı sıcak havalar ise buharlaşmayı hızlandıracağından bazı kimyasal harp maddelerinin etki süresi kısalacaktır.

Su hayatımızın en önemli vazgeçilmezidir. Enbiya Suresi 30’uncu ayette “İnkar edenler, göklerle yer bitişikken, bizim onları ayırdığımızı ve diri (canlı) olan herşeyi sudan meydana getirdiğimizi görmediler mi? Hala inanmayacaklar mı?” buyurulmaktadır. Hayatın kaynağı olmanın yanında, su daha başka birçok özelliğe sahiptir. KBRN temizlemesi açısından değerlendirdiğimizde; su bilinen her maddeyi belli bir dereceye kadar çözdüğünden evrensel bir çözücüdür, bir çok kirliliği fiziksel olarak uzaklaştırmada etkilidir, özellikle serpintiden kaynaklanan radyolojik kirlilik ile biyoljik kirliliği yüzeylerden söker. Bazı kimyasal harp maddelerini ayrıştırmasına rağmen bazılarını yüzeylerden çözmede ise yetersizdir. Su, gözenekli veya yağlı yüzeylerde de fazla etkili değildir. Sıcak su, soğuk sudan çok daha fazla etkilidir. Özellikle araçların, bina ve tesisler ile yolların temizliğinde bol ve tazyikli su sabun ve deterjan ile birlikte kullanıldığında etki daha da artırılır. KBRN kirliliğini temizlemede kullanılmış olan su bir alanda biriktirilerek bölge işaretlenir ve bu suyun yer altı suları ile akarsular gibi başka temiz kaynaklara karışması önlenir.

Toprak, hemen hemen her çevrede kolaylıkla bulunabilen bir doğal temizleyicidir. Kirli yüzeyler en az 10 cm kalınlığındaki bir toprak tabakasıyla örtülerek, sıvı kirliliğe karşı koruma sağlanır. Bu yöntem, toprak alt üst edilmediği ve harp maddesi açığa çıkmadığı sürece etkilidir. Kireç kaymağı ile toprak karıştırılarak kullanılırsa daha fazla koruma sağlanır. Kirli yüzeylerin üzerine toprak dökülerek kirliliğin toprak tarafından emilmesi, sonra toprağın bu yüzeyden kaldırılması da bir yöntemdir. Böylece kirlenmenin çoğu yüzeyden temizlenmiş olur, kalan kirlenme de tazyikli sıcak sabunlu su kullanılarak temizlenebilir. Toprağın türü de önemli olup, organik/humuslu topraklar kumlu topraklara göre, kumlu topraklar da taşlı kayalı topraklara göre daha fazla emicilik özelliğine sahiptir. Radyolojik kirlenmeler için ise en az 30 cm kalınlığındaki bir toprak tabakası kullanılmalıdır. Radyasyon bir enerji olduğundan ve enerjisini kaybedinceye kadar etkisini sürdüreceğinden, pratikteki hesaplama 30 cm toprak mevcut radyasyon dozunu yarıya indirir şeklindedir.

Ateş ile yakma yöntemiyle, kirli olan örtüler, elbiseler, brandalar, ahşap, plastik vb nispeten kolay yanacak malzemeler imha edilerek temizlenme sağlanmış olur. Burada dikkat edilmesi gereken husus, yanma neticesi meydana gelecek zehirli dumandan dost birliklerin etklenmeyecek kadar uzakta ve rüzgar altı mesafesinde olmamasıdır. Ateş kullanımında ideal şartlar; ısının sabit olduğu ve dost birliklerin aksi istikametine esen orta şiddetteki bir rüzgarın olmasıdır. Rüzgar altı tehlikesi, hava durumuna, harp maddesinin yoğunluğuna ve kullanılan yanıcı madde miktarına göre değişiklik gösterir. Ateş, biyolojik harp maddelerini ve kimyasal kirliliğin çoğunu yok ederken, bazı kimyasal harp maddeleri ise yakıldıklarında daha zararlı ürünlere dönüşebilirler. Ancak, radyolojik kirlenme ateş ile yakılarak yok edilemez.

Havalandırma ve zamana bırakma en basit, masrafsız ve en kolay temizleme yöntemidir. Kirlenmiş alanlar terk edilerek kullanılmaz, kirlenmiş teçhizat/malzeme de uygun bir alana bırakılır, bu alan işaretlenir ve kirlenmenin kabul edilebilir bir seviyeye düşmesi beklenir. Kimyasal harp maddeleri buharlaşma ve başka ürünlere parçalanma sonucu zamanla etkilerini kendiliğinden yitireceklerdir. Ancak bu, hava, iklim ve arazi koşullarına bağlı olup, bu bölgeler tüm buhar ve taşıma tehlikesi geçene kadar kullanılmamalıdır. Yüksek sıcaklık sıvının buharlaşmasını süratlendirir ve buharlar yüksek süratte esen rüzgarlar sayesinde havada daha çabuk dağılarak etkilerini kaybederler. Radyolojik kirlenme ise hava, iklim ve arazi koşullarından etkilenmemekle birlikte zamanla enerjilerini/etkilerini kaybedeceklerdir. Periyodik veya devamlı radyolojik araştırma ve ölçme teknikleri kullanılarak bölgenin ihmal edilebilir risk seviyesine gelmesi beklenmelidir.  Biyolojik harp maddelerinin çoğu ise kuru ve sıcak havada güneş ışığı sayesinde bir gün içerisinde kendiliğinden yok olacaklardır.

Referanslar